No University: aanpak fundamentele problemen met hoofd, hart en handen

Massafabriek 

Dit experimentele project draait om de behoefte aan een nieuwe vorm van hoger onderwijs, die bijdraagt aan een duurzame, rechtvaardige en veerkrachtige samenleving. De prikkelende naam No University – Center for Advanced Studies is niet voor niets gekozen. Er zit veel in verborgen over het hoe en waarom, vertelt Lutters.  
“Het eerste deel van de naam, No University, staat voor hoe we ons positioneren. Het toont de urgentie van het probleem. Dat probleem zit in de universiteit. Vanaf het begin van de moderne universiteit in de zestiende en zeventiende eeuw is dit instituut geframed als puur rationeel en gericht op efficiëntie. Door de Verlichting en de Industrialisatie is dit verscherpt. Het werd een massafabriek die een huwelijk aanging met de kapitalistische wereld. De universiteit als kerk van de nieuwe wereld. Dat heeft gezorgd voor segregatie: mensen die denken, mensen die voelen en mensen die maken zijn uit elkaar gehaald. In de jaren zestig en zeventig is de klassieke universiteit ontmanteld. Daardoor is het instituut democratischer geworden, maar ook gladgestreken. Intern is er weinig veranderd, het is een bureaucratische universiteit geworden.”    

Grenzen aan de groei 

Lutters geeft aan dat hij het bewust zwart-wit neerzet, om het probleem te verduidelijken.  “De opzet van de universiteit heeft veel goeds gebracht, zoals welvaart, progressie en emancipatie. Maar ook veel ellende. Wat betreft milieu, gelijkwaardigheid en betrokkenheid gaat het al decennia de verkeerde kant op. De Club van Rome had het vijftig jaar geleden al over grenzen aan de groei. Daar zitten we nu echt aan, kijk naar milieu, economie en technologie. Door de opzet van de universiteit komen we niet verder om dit aan te pakken.”

Community opbouwen 

In het tweede deel van de naam, Center for Advanced Studies, zit het creatieve alternatief, legt Lutters uit.  
“Denken, voelen en maken – oftewel hoofd, hart en handen – moeten samenkomen om fundamentele problemen te onderzoeken. We bouwen een community op met wetenschappers, kunstenaars en makers. In een werkplaats onderzoeken we vraagstukken. Daarnaast organiseren we lezingen en houden om de vier jaar een meerdaags Manifesta. Het is iets van de lange adem, denk aan ‘slow thinking’. De normale duur om grote vraagstukken aan te pakken is dertig jaar, de duur van een generatie. Dat schuwen we niet, al komen we natuurlijk ook met tussentijdse resultaten.” 

Ik zie het Center als een joint venture. We richten geen nieuw instituut op, want dan bouw je een nieuw muurtje en dat is precies wat we niet willen. We sluiten aan bij bestaande instituten en koppelen de juiste mensen aan elkaar. Daarbij gaat het om kwaliteit van werk, we kijken niet naar disciplines en diploma’s. Ik zeg vaak: de maffia organiseert zich beter dan goede mensen, die blijven vaak individueel bezig. Dat moet anders.”

Nieuw is dit niet, benadrukt Lutters. “We hebben een paar grote internationale voorbeelden, zoals het Institute for Advanced Study in Princeton, waar Robbert Dijkgraaf directeur was en waar topwetenschappers zonder publicatiedwang met fundamentele problemen aan de slag gaan. Maar ook de Koninklijke Nederlandse Akademie van de Wetenschappen (KNAW) en Collège de France in Parijs.”   

Zwolle 

No University krijgt dit jaar concreet vorm in Zwolle. “Met de Rijksuniversiteit Groningen, Universiteit Twente, CIBAP, Windesheim en ArtEZ verdiepen we ons in het thema Next Generation 2050. Twee postdocs en vier PhD’ers sluiten aan. Er komen publieke lezingen en een eerste try-out Manifesta.” De IJsselcentrale wordt een werkplaats voor de beweging. “Kunstenaar Ronald Westerhuis kocht een groot deel van de elektriciteitscentrale. Hij wil daar meer dan alleen kunst maken. We gaan met de community kijken naar het Zwolse IJsselgebied. Dat is op dit moment een leeg gebied waar ze woningbouw willen. Je kunt daar meteen flats neerzetten, maar je kunt ook nadenken over hoe het er in de toekomst uit moet gaan zien. Hoe zorg je ervoor dat het niet onder water loopt, dat het duurzaam is, hoe houd je het landschap intact? En welke mensen komen er wonen, niet alleen arme of alleen rijke mensen? Op systeemniveau is de vraag: wat wil Zwolle over dertig jaar zijn, op het gebied van onderwijs, bestuur en inrichting. Hier moet je, met de Zwollenaren, tot in de haarvaten over nadenken.” 

Constructieve kracht 

Voor Lutters kwam de beweging niet zomaar op zijn pad, zoals hij ook beschrijft in zijn boek No University – A Creative Turn in Higher Education. Al zijn hele professionele carrière slaat hij bruggen tussen denken, voelen en maken. “Het is een thema waar ik steeds op terugkom. Het zit diep in mij verankerd. Als ik op de universiteit spreek, heb ik het over het belang van kunst. Op de kunstacademie over het belang van wetenschap. Ik probeer los te komen van het geïsoleerde. Dat beschouw ik als monistisch: we zijn allemaal onderdeel van één kosmos. Als je al die onderdelen verbindt, krijg je een constructieve kracht, zoals Spinoza schrijft.”  

Hij beschouwt zichzelf niet als de enige kartrekker. Eerder was hij dat wel bij de Bernard Lievegoed University. “Nu ben ik meer met de groep bezig. Alle partijen samen, daar gaat het om. Je boetseert dit samen.” Het idee van de beweging is ook geen plan dat alleen nog moet worden uitgevoerd. “Dan blijft het rechtlijnig, terwijl het onderzoekend moet zijn. We gaan steeds met elkaar in dialoog en dan kan het zijn dat je een heel andere kant opgaat.”   

Het tij keren 

Mede door zijn kinderen, die begin twintig zijn, voelt Lutters de urgentie om met grote maatschappelijke problemen bezig te zijn. “Ik wil niet dat ze straks zeggen: jij zat alleen maar leuke boekjes te schrijven, maar wat heb je gedaan voor de wereld? Ik wil waar mogelijk het tij keren. Ik wil een bijdrage leveren aan de wereld van morgen. Dat kun je niet alleen bij de jonge generatie neerleggen.”      

Art education as Critical Tactics (AeCT)

Het lectoraat Art education as Critical Tactics (AeCT) investeert in het creëren van nieuwe vormen van leren voor de wereld van morgen, door het ontwikkelen van op onderzoek gebaseerde kritische strategieën om de verantwoordelijkheid, de infrastructuur en de praktijk van kunst en kunsteducatie vorm te geven in een tijd waarin de toekomst onzeker is. 

Volg Jeroen Lutters en No University

• Op 13 april vond in het Academiehuis in Zwolle de eerste lezing plaats: ‘Leiden met een open blik’. Prof. dr. Patrick Nullens, hoogleraar leiderschapsethiek en menswaardige samenleving aan de Universiteit van Humanistiek (Utrecht), staat stil bij het feit dat de stad van morgen leiderschap vraagt met een open blik naar de medemens, de natuur. Op 23 en 24 september vindt in Perron038 in Zwolle het eerste Manifesta plaats, onder leiding van Arjen Hosper. Meer informatie over lezingen van AeCT. 
• Het boek No University – A Creative Turn in Higher Education is verkrijgbaar bij ArtEZ Press en in de boekhandel. Meer info: ArtEZ Press - No University.
• Meer info is te vinden op de projectpagina No University – Center for Advanced Studies